“Dunyoni qanchalik ko‘p kuzatsam, menga u shunchalik yoqmay ketyapti”. “Andisha va g‘urur” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Jeyn Ostinning “Andisha va g‘urur” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Markaziy syujeti qiz va yigit o‘rtasidagi sevgi bo‘lgan asarlarni juda kam o‘qiyman. Nimagadir bu narsa menga judayam primitiv va bachkana his-tuyg‘ular yig‘indisi bo‘lib ko‘rinadi. Lekin diqqatga sazovor asarlar ham talaygina. Shulardan biri Jeyn Ostinning “Andisha va g‘urur” romanidir. Paytida uni o‘qib chiqishni umuman xohlamaganman. Lekin o‘qishga majbur bo‘lganman.

Asar haqida

“Andisha va g‘urur” ingliz yozuvchisi Jeyn Ostin qalamiga mansub bo‘lib, u romanni yozishni 1796-yilda boshlagan. Ammo roman 1813-yilda dunyo yuzini ko‘rgan, chunki nashriyotchilar qo‘lyozmani rad etgan va u o‘n besh yildan ko‘proq vaqt mobaynida mato ostida yotgan. 1811-yilda nashr etilgan “Aql va hislar” romani muvaffaqiyatidan so‘ng Jeyn Ostin nihoyat o‘zining birinchi asarini e’lon qilgan.

Syujet

Roman janob Bennet va rafiqasining yosh mister Bingliga tegishli Nezerfild-parkka kelishi haqidagi suhbatdan boshlanadi. Xotin erini qo‘shnini ziyorat qilishga va u bilan yaqindan tanishishga ko‘ndiradi. Ayol besh nafar qizidan biri janob Bingliga yoqib qolishidan umid qilmoqda edi. Janob Bennet yigitnikiga tashrif buyurad; u ham bir muncha vaqtdan so‘ng Bennetlar xonadoniga mehmonga keladi.

Ularning keyingi uchrashuvi balda bo‘lib o‘tadi. U yerga Bingli opa-singillari: turmushga chiqmagan Kerolayn va janob Xyorstga turmushga chiqqan Luiza, shuningdek, janob Xyorst va do‘sti janob Darsi bilan tashrif buyuradi. Avvaliga Darsining yillik daromadi 10 ming funt sterlingdan oshishi haqidagi mish-mishlar tufayli u boshqalarda yoqimli taassurot qoldiradi. Keyinchalik jamiyat nuqtai nazarini o‘zgartirib, yigit juda “dimog‘dor va o‘ziga bino qo‘ygan” deb xulosa qiladi, chunki yigit hech kim bilan uchrashishni istamaydi va faqat o‘zi taniydigan ikki ayol (opa-singil Binglilar) bilan raqsga tushadi.

Bingli esa davraning guli edi. Bennettlarning katta qizi uning alohida e’tiborini Jeyn tortadi. Qiz ham yigitni sevib qoladi. Janob Bingli Darsining diqqatini Elizabetga qaratishga harakat qiladi, lekin u qizga qiziqmaydi. Elizabet suhbatning guvohi bo‘lib qoladi. U buni bildirmasa-da, janob Darsini yomon ko‘rib qoladi.

Ko‘p o‘tmay Kerolayn va Luiza Jeynni birga ovqatlanishga taklif qiladi. Jeynning onasi qizini yomg‘irda otga mindirib, Binglilarnikiga yuboradi, natijada qiz shamollab qolib, uyga qaytolmaydi. Elizabet kasal singlisini ko‘rish uchun Binglining uyiga boradi. Janob Bingli uni Jeynga qarash uchun olib qoladi. Elizabet nezerfildliklar bilan muloqot qilishni yoqtirmaydi, chunki faqat janob Bingligina uning singlisiga samimiy g‘amxo‘rlikni namoyish etadi. Kerolayn janob Darsining e’tiborini o‘ziga qaratish bilan mashg‘ul. Luiza singlisi bilan birdamlikda janob Xyorst esa uyqu, ovqat va qarta o‘ynashdan tashqari hamma narsaga befarq.

Janob Bingli Jeynni sevib qoladi, janob Darsiga esa Elizabet yoqa boshlagan edi. Ammo Elizabet Darsi uni mensimasligiga amin edi. Bundan tashqari, sayr paytida opa-singil Bennetlar janob Uikxem bilan tanishadi. Yigit hammada yoqimli taassurot qoldiradi. Biroz vaqt o‘tgach, janob Uikxem Elizabetga janob Darsining o‘ziga nisbatan nomaqbul xatti-harakatlari haqida hikoya qiladi. Gap shundaki, Darsi marhum otasining oxirgi vasiyatini bajarmaydi va unga va’da qilingan ruhoniylik o‘rnini Uikxemga bermaydi. Elizabet Darsi haqida yomon fikrda. Darsi esa Bennettlarni “tengim emas” deydi, Elizabetning Uikkxem bilan tanishishi va do‘stligi ham unga ma’qul kelmaydi.

Nezerfilddagi balda janob Darsi Bingli va Jeynning nikohi muqarrarligini anglay boshlaydi. Bennettlar oilasi – Elizabet va Jeyndan tashqari – odob va axloq qoidalari yetishmasligini namoyish etadi. Ertasi kuni Bennettlarning qarindoshi bo‘lgan janob Kollinz Elizabetning qo‘lini so‘raydi. Elizabet esa onasini xafa qilib, taklifni rad etadi. Janob Kollinz esa tezda o‘ziga kelib, Elizabetning yaqin dugonasi bo‘lgan Sharlotta Lukasning qo‘lini so‘raydi. Janob Bingli kutilmaganda Nezerfildni tark etadi va butun oilasi bilan Londonga qaytib keladi. Elizabet janob Darsi va opa-singil Binglilar uni Jeyndan ajratishga qaror qilganidan shubhalana boshlaydi.

Bahorda Elizabet Sharlotta va janob Kollinznikiga tashrif buyuradi. Janob Darsining xolasi Ketrin de Byor xonim esa ularni tez-tez Rozings-parkka taklif qilib turadi. Ko‘p o‘tmay Darsi xolasinikiga keladi. Elizabet janob Darsining qarindoshi, polkovnik Fitsvilyam bilan tanishadi. Qiz bilan suhbat davomida polkovnik “Darsi do‘stini tengi bo‘lmagan bir qiz bilan nikohdan qutqarishga harakat qilyapti”, deb ta’kidlaydi. Elizabet bu gap Bingli va singlisi Jeyn haqida ekanini biladi va Darsiga bo‘lgan adovati yanada kuchayadi. Shuning uchun Darsi to‘satdan uning oldiga kelib, sevgisini tan olib, qo‘lini so‘raganida, u qat’iyan rad etadi. Elizabet Darsini singlisining baxtini yo‘q qilishda, janob Uikxemni xo‘rlashda va kekkayganlikda ayblaydi. Darsi unga maktub yozib, do‘sti Uikxem Darsining singlisi Jorjianaga yomon munosabati haqida xabar beradi. Jeyn va janob Bingliga kelsak, Darsi Jeynni Bingliga nisbatan “chuqur his-tuyg‘ulari yo‘q” deb hisoblashini aytadi. Bundan tashqari, Darsi Bennet xonim va uning kenja qizlari doimiy ravishda namoyish qilgan “odobsizlik” haqida gapiradi. Elizabet janob Darsi haqida fikrini o‘zgartiradi va u bilan qo‘pol munosabatda bo‘lganidan afsuslanadi.

Bir necha oy o‘tgach, Elizabet va uning xolasi va Gardner amaki sayohatga chiqadi. Boshqa diqqatga sazovor joylar qatorida ular egasi uyda yo‘qligiga ishonch hosil qilib, janob Darsining mulki bo‘lgan Pemberliga tashrif buyuradi. To‘satdan mister Darsi qaytib keladi. U Elizabet va bog‘bonlarni xushmuomalalik va mehmondo‘stlik bilan kutib oladi. Elizabet Darsi unga yoqishini tushunadi. Tanishuvlarining qayta tiklanishi, Elizabetning kenja singlisi Lidiya janob Uikxem bilan birga qochib ketganligi haqidagi xabar bilan uzilib qoladi. Elizabet va Gardnerlar Longbornga qaytib keladi. Elizabet Darsi bilan munosabati singlisining uyatli qochishi tufayli tugaganidan xavotirda edi.

Lidiya va Uikxem allaqachon Longbornga er va xotin sifatida tashrif buyurgan, u yerda Uikxem tasodifan janob Darsi ularning unashtiruv marosimida bo‘lganini aytadi. Elizabet qochoqlarni topib, to‘yni aynan Darsi qilganini bilib oladi. Qiz juda hayron, lekin bu vaqtda Bingli Jeynga turmush qurishni taklif qiladi va Elizabet o‘tgan voqealarni unutadi.

Katrin de Byor xonim kutilmaganda Elizabet va Darsining nikohi haqidagi mish-mishlarni inkor etish uchun Longbornga keladi. U jiyanining Elizabetga uylanishiga qarshi edi. Elizabet uning barcha talablarini rad etadi. Ketrin xonim ketmoqda va Elizabetning gaplarini jiyaniga aytib berishini aytadi, ammo bu Darsiga Elizabet unga nisbatan fikrini o‘zgartirgan degan umidni beradi. U Longborn shahriga boradi va yana bir bor uning qo‘lini so‘raydi. Bu safar uning g‘ururi va Elizabetning andishasi ularning baxti bo‘lishlariga to‘sqinlik qila olmaydi.

Tahlil

Xulosamga ko‘ra, kitob nomi o‘zbek tiliga noto‘g‘ri o‘girilgan. Kitob syujeti Elizabetning Darsiga nisbatan noto‘g‘ri, adashgan nuqtai nazari va Darsining g‘ururini o‘ziga asos qilib olgan. Aslida “Hurofot va mag‘rurlik” deyilsa to‘g‘riroq bo‘lardi. Albatta, “Andisha va g‘urur” nomi chiroyliroq chiqqan.

Asar opa-singil Bennetlarning sarguzashtlari va dahshatli xatolari haqida hikoya qiladi. Elizabetning xarakteriga e’tibor qaratib, muallif bizni jamiyat bilan hazil orqali tanishtiradi va uning bor kamchiliklarini ham ochib beradi. Bu uning zamonida bosh qahramonning qiyofasiga mos edi.

Elizabet va Darsi o‘rtasidagi betakror munosabat, shubhasiz, asarning eng diqqatga sazovor joyidir, chunki u o‘quvchini butun hikoya davomida o‘ziga jalb qiladi, bu munosabat nihoyatda chalkash turli bosqichlarni bosib o‘tib, oxiri muhabbatni qabul qiladi. Ko‘pchilik Ostinning bu asarini romantik deb hisoblasa-da, muallif asarda o‘zi yo‘nalish tanlab bergan muhabbat qissasidan uzoqlashganga o‘xshaydi. Bosh qahramonlar qoqiladi, xato qiladi. Bu ikki odam o‘rtasidagi ishqiy munosabatlarga nimalar olib kelishi mumkinligi to‘g‘risidagi haqiqiy tasavvur bo‘lib, unda hamma narsa biz xohlaganimizday amalga oshmasligi mumkin.

Romanning satirik qismiga kelsak, asarda Jeyn Ostin istehzodan ajralmas manba sifatida foydalanadi; qahramonlarni va umuman davr xarakterini yozuvchi yashayotgan jamiyatning bema’ni tomonlarini mazax qiladigan keskin izohlari bilan ochib tashlaydi. Ko‘plab qahramonlarining qaror va xatti-harakatlari o‘quvchiga kulgili ta’sir ko‘rsatadi, bu esa quruq romantik hikoyaga berilgan “rasmiy tus”ga qarshi turadi. Buni bosh qahramonning ota-onalarida yaqqol ko‘rish mumkin: missis Bennet, “tentak, farosatsiz va hazilkash ayol”; janob Bennet, “aql, qo‘pol hazillar va isrofgarchilik”ning g‘alati aralashmasi.

O‘zi bilgan, cheklangan olamidagi narsalargagina e’tibor qaratish tanqid qilinadi albatta, ammo bu Ostinning tasvirlashdagi aniqligi bilan bir qatorda, qahramonlarining tevarak-atrofini va hatto bir xil ko‘rinadigan mavzularni idrok etishimizga imkon beradi.

Boshqa tomondan, Elizabetning fe’l-atvori biz uchun tasvirlangan kontekstda deyarli sezilmaydi. Lizzi aqlli, oqila va biroz romantik, ammo ayni paytda davr bilan nomuvofiqdir. Uning hayot haqidagi tasavvurini juda zamonaviy deb hisoblash mumkin. Elizabet – Jeyn Ostin sevmagan odam bilan turmush qurishni istamagani haqidagi fikrining ifodasidir.

Xulosa

Xulosa qilib aytganda, asar hamma uchun emas. Asarning zerikarli qismlari juda ko‘p. Syujet chiziqlarining aylanib-aylanib kesishishi albatta qiziqarli. Ammo ular menga juda cho‘zilib ketganga o‘xshaydi. Muallifning fikrlashda o‘sha davr Angliyasidan biroz oldinga ilgarilab ketganiga asarda feminizm g‘oyalarining kurtaklarini ko‘rib amin bo‘lishimiz mumkin. O‘sha davr atmosferasi yaxshi ochib berilganini hisobga olgan holda uni davr romantikasi va ahvolini his etib ko‘rish uchun o‘qib chiqishni maslahat bergan bo‘lar edim.

Iqtiboslar

Men chindan ham yaxshi ko‘rgan odamlarim juda kam, ular haqida yaxshi o‘ylaydigan odamlarim esa undan ham kam;

Dunyoni qanchalik ko‘p kuzatsam, menga u shunchalik  yoqmay ketyapti;

Biz behuda narsalarga aldanib qolamiz. Masalan, ayollar kimningdir hayrat bilan bitta qarashiga juda katta ahamiyat beradi;

Bir kishi uchun odob va fazilat haqidagi qarashlarni o‘zgartirib bo‘lmaydi;

Undan nafratlanishga qaror qilganing, yoqimli odam bo‘lsa. Bu eng katta baxtsizlik bo‘lishi mumkin.

Qiziqarli faktlar

- Jeyn Ostin roman ustida ishlashni boshlaganida 21 yoshda edi;

- “Andisha va g‘urur” bir necha bor kino sanoatiga moslashtirilgan. Eng mashhur versiya – 1995-yilgi shu nomli mini-serial. Dunyoga mashhur Gollivud aktyor va aktrisalari Kira Naytli, Metyu Makfaden va Rozamund Payk o‘ynagan. Filmning to‘rtta Oskar mukofotiga da’vogarlik qilgan versiyasi ham bor;

- Asarda “Darsining yillik daromadi 10 ming funt sterlingdan oshishi” bayon etilgani tufayli bir guruh qiziquvchilar 2013-yilda XIX asr boshidan beri sodir bo‘lgan moliyaviy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda hozirgi paytda bu miqdor 12 million funt sterlingga (yoki 18,7 million dollarga) teng bo‘lishini hisoblab chiqqan.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.

Buyuk yozuvchining iqrori. “Iqrornoma” romani haqida

Odamlar, bo‘rilar va gunohlar. “Qiyomat” romani haqida

So‘zlar odamga o‘z fikrlarini yashirish uchun beriladi. “Qizil va qora” romani haqida

Umri sayohatlarda o‘tayotgan avlod qissasi. Olga Tokarchuk nega adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotini oldi?

Shayton bilan kelishuv. Gyotening “Faust”i haqida

Jamiyat inson ehtiyojlarini qondirmasa, yovvoyi qonunlar ishga tushadi. Uilyam Goldingning “Pashshalar hukmdori” romani haqida

Ko‘rlar mamlakatida bir ko‘zlilar qirol bo‘ladi. Xose Saramagoning “Ko‘rlik” romani haqida

Bir qotil tarixi. Patrik Zyuskindning “Parfyumer” romani haqida

“Nega dunyoda o‘limimdan keyin hech narsa o‘zgarmadi?” “Buzrukning kuzi” – diktatorlar taqdiri haqida roman