Xolokostning boshlanishi. Fashistlar Vilnyus gettosida qirg‘in uyushtirganiga 77 yil bo‘ldi

Bundan 77 yil oldin – 1943-yil sentabrida Sharqiy Yevropaning eng yirik va muhim shaharlaridan biri bo‘lmish Vilnyusda yashovchi yahudiylar fashistlar tomonidan qirg‘in qilindi. Ikkinchi jahon urushining dahshatli epizodlaridan bo‘lmish ushbu fojia ba’zan Xolokostning boshlanishi deb baholanadi. “Daryo” sana munosabati bilan ushbu voqealarni esga oladi.

Ikki jahon urushi o‘rtasidagi davrda – 1920-yilda Vilnyusning Polshaga qo‘shilishi uning iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatganiga qaramay, shahar yahudiylar ijtimoiy-madaniy hayotining xalqaro markazi edi. Siyosiy faollik ham o‘sdi. Masalan, sionistlar faoliyati keng miqyosda tarqaldi. 1919-yilda shaharda halutsian harakati tashkil etildi, unda yoshlar Falastinda qishloq xo‘jaligi ishlari uchun o‘qitildi. 1920-yilda Vilnyusda “Ha-shomer ha-sair” yoshlar harakati, 1925-yilda “Beytar” yoshlar taftish harakati tashkil etildi.

Vilnyusda yahudiylar madaniy hayotining rivojlanishi shundan dalolat beradiki, 1940-yilgacha shaharda o‘ttizga yaqin yahudiycha gazeta nashr etilgan edi. Ularning asosiylari – “Di Tsayt”, “Vilner Tog”, “Ovntkuryer”, “Vilner Radio” – Varshavaning eng yirik gazetalari bilan raqobatlashdi. Bu davrda Vilnyusda boshlang‘ich, o‘rta va kasb-hunar maktablari, shuningdek, o‘qitish yahudiy va ibroniy tillarida olib boriladigan pedagogika institutlari mavjud edi.

Shuni ta’kidlash kerakki, vaqt o‘tishi bilan yahudiy jamiyatida ibroniy tiliga qiziqish pasayib ketdi, yahudiy madaniyati esa qayta tiklanish davrini boshdan kechirdi. Teatrlarda deyarli barcha spektakllar yahudiy tilida edi. “Vilner truppasi” teatri, ayniqsa, shuhrat qozondi. O‘sha davrdagi adabiy davralar yahudiy dunyosiga Moshe Kulbak, Avraam Sutskever, Xaym Grade, Shmerke Kacherginskiy va boshqa yozuvchi va shoirlarni berdi.

1925-yilda yahudiylar ilmiy institute – “IVO” ning tashkil etilishi Vilnyusda yahudiy madaniyati rivojlanishining eng yuqori nuqtasi bo‘ldi. Bunday ilmiy markazni yaratish zarurligi yahudiy olimlari va jamoat arboblari o‘rtasida 1925-yilda Berlinda bo‘lib o‘tgan uchrashuvda muhokama qilingan edi. Qizig‘i shundaki, institut yirik universitetlar va kutubxonalarga yaqin bo‘lgan Varshava, Berlin, Parij yoki Nyu-York kabi yirik shaharlarda emas, balki Vilnyusda tashkil etilgan edi.

1939-yil avgustda “Molotov-Ribbentrop pakti” nomi bilan mashhur Sovet-Germaniya shartnomasi imzolandi. Uning tarkibiga “O‘zaro savdoni kengaytirish to‘g‘risida bitim”, “Hujum qilmaslik to‘g‘risidagi bitim”, shuningdek, SSSR va Germaniyaning Sharqiy Yevropada ta’sir doiralarini belgilaydigan maxfiy protokol kiritilgan edi. Ikkinchi jahon urushi boshlangandan va Polsha bo‘linib bo‘lganidan so‘ng g‘arbiy Ukraina va g‘arbiy Belorussiya Sovet Ittifoqiga berildi. 1939-yil oktabrda Vilnyus Litvaga o‘tdi va shahar Polshadan kelgan ko‘plab yahudiy qochqinlari bilan to‘lib toshdi. Ular orasida turli siyosiy oqimlarning rahbarlari ham bor edi.

1940-yil iyungacha bo‘lgan sakkiz oylik qisqa vaqt umid davri edi. Ko‘pchilik Vilnyus mustaqil Litvaning poytaxti bo‘lishiga va yahudiylarning Falastinga erkin hijrat qilishlariga umid qildi. Ilgari raqobatlashgan va bir-biridan mustaqil faoliyat yuritgan tashkilotlar hamkorlik qila boshladi.

Shu bilan birga, Vilnyusda sionist yoshlar tashkilotlari rahbariyati Germaniya tomonidan bosib olingan Polshaga qaytishi kerakligi to‘g‘risida rasmiy qaror qabul qilindi. Ular orasida “Dror ha-Haluts” a’zolari Mordexay Tenenbaum (keyinchalik Belostok gettosidagi qo‘zg‘olon yetakchisi), Frumka Plotnitska (Bendzin gettosidagi qo‘zg‘olonning kelajakdagi rahbarlaridan biri), “Xa-shomer xa-Tsair” a’zolari Mordaxay Anelevich, Jozef Kaplan va Shmuel Braslavlar (keyinchalik Varshava gettosi qo‘zg‘oloni rahbarlari) bor edi.

1940-yil iyun oyida Sovet qo‘shinlari Vilnyusga kirib, Litva SSSRga qo‘shildi. Yahudiylarning ushbu hodisaga munosabati ikki taraflama edi. Bir tomondan, Sovet hukumati davrida yahudiylarning milliy va siyosiy faoliyati ta’qib qilinishi aniq edi. Biroq boshqa tomondan, Sovet Ittifoqi fashistlar Germaniyasi shaklidagi yanada dahshatli xavfdan najotliroq tuyulardi. Darhaqiqat, “tepki va tarsaki o‘rtasida qolib ketgan” ko‘plab yahudiylar Sovet ekspansiyasi ko‘rinishidagi “kichik yovuzlikni” afzal ko‘rgan va shu sababli Sovet hokimiyati o‘rnatilishini mamnuniyat bilan qabul qilgan edi.

Iqtisodiyot va jamiyatning sovetlashtirilishi jadal sur’atlarda amalga oshirildi. Banklar, sanoat korxonalari va yerlar davlat ixtiyoriga o‘tkazildi, jamg‘arma depozitlari muzlatildi. Albatta, bu o‘zgarishlar yahudiylarning hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Boshqa tomondan esa ularga davlat apparati va siyosiy tuzilmalarida xizmat qilish imkoniyati ochildi.

Sovet hukumati burjuaziya vakillari va siyosiy faollarni SSSRga deportatsiya qildi, ular orasida yahudiylar ham, litvaliklar ham bor edi. Barcha hududlarda kommunistik partiyadan tashqari barcha siyosiy va jamoat tashkilotlari taqiqlandi. Ushbu taqiq yahudiy jamoalariga ham ta’sir ko‘rsatdi –ibodatxonalardan tashqari biron bir yahudiy tashkiloti qolmadi.

Yahudiy jamoalariga reaksion omil sifatida qaraldi. Qo‘shilgan hududlarda yahudiylarning sobiq ta’lim tizimi yo‘q qilindi, yahudiylarning ta’lim muassasalari o‘rniga Xalq ta’limi komissarligiga bo‘ysunadigan davlat maktablari tashkil qilindi. Biroq barcha qiyinchiliklarga qaramay, bu yerda yahudiylar ta’lim tizimi mavjud edi, Sovet Ittifoqiga qo‘shilgan dastlabki hududlarida u allaqachon yo‘q qilingandi.

Sovet hukumati kutubxona javonlaridan “g‘oyaviy jihatdan izchil bo‘lmagan” barcha narsalarni, shu jumladan, sionistik va diniy adabiyotlarni olib tashladi. Yahudiylarning ilgari nashr etilgan barcha gazetalari taqiqlandi va ularning o‘rniga yangilari paydo bo‘ldi, masalan, “Vilner Emes” – ular Sovet rejimi uchun og‘zaki nutq vazifasini o‘tadi.

Ushbu gazetalarda SSSRdan tashqaridagi yahudiylarning hayoti, shu jumladan, Germaniyada yahudiylarning ta’qib qilinishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar nashr etilmadi, chunki “Molotov-Ribbentrop shartnomasi” tuzilgandan keyingi sovet siyosati “antigerman propagandasi”ga yo‘l qo‘yolmasdi. Teatr yahudiy madaniyatining deyarli yagona ruxsat etilgan sohasi bo‘lib qoldi. Sovet hukumati teatrlar faoliyatini rag‘batlantirdi va ulardan kommunistik ta’lim vositasi sifatida foydalandi.

1941-yil 24-iyunda nemislar Vilnyusni egalladi. Bu paytda shaharda 60 mingga yaqin yahudiy bor edi. Ishg‘olning dastlabki kunlarida minglab yahudiylar Litva millatchilari faol ishtirok etgan jazo harakatlarida o‘ldirildi. Ekaklar ko‘chada ushlanib, “Lukishki” qamoqxonasiga olib ketildi va u yerdan Ponariga (Panereya o‘rmoni) olib borilib, otib tashlandi.

Istiloning dastlabki kunlarida yahudiylarning piyodalar yo‘lakchasida yurishini, yahudiy bo‘lmagan do‘konlardan oziq-ovqat sotib olishini taqiqlash to‘g‘risidagi buyruq chiqarildi. 1941-yil 4-iyulda nemislarning buyrug‘i bilan o‘n kishilik Yudenrat (yahudiy kengashi) tuzildi, uning boshlig‘i Shauel Trotskiy edi. Yudenrat muntazam ravishda Germaniya hukumatidan odamlarni ish bilan ta’minlash bo‘yicha ko‘rsatmalar oldi. Yahudiylarning “qurilish uchun” taxta ko‘tarib yurishlari odatiy ko‘rinishga aylandi. Ularning ko‘plari hech qachon uylariga qaytmagan – Ponarida otib tashlangandi. Avgust oyining boshlarida u yerda besh mingga yaqin yahudiy erkak o‘ldirilgan edi. 31-avgust kuni Vilnyusda yahudiylarning birinchi ommaviy qirg‘inlari bo‘lib o‘tdi.

Uning rasmiy bahonasi yahudiylarni nemis askarlariga o‘q uzganlikda ayblash edi. Kechasi yahudiylar mahallasi himoya otryadi (CC) bo‘linmalari va litvaliklar tomonidan qurshovga olindi va bu yerda yashovchi barcha yahudiylar Lukishki qamoqxonasiga olib ketildi. Yudenrat a’zolarining aksariyati hibsga olindi. Keyin mahbuslarni Ponariga olib borishdi va otib tashlashdi: taxminan 3 700 nafar yahudiy erkaklar, ayollar va bolalar o‘ldirildi. Ularning faqat bir nechtasi omon qoldi.

Sentabr oyining boshlarida Vilnyusda getto tashkil qilindi, u ikki qismdan iborat edi – nemis ko‘chasi bilan ajratilgan Katta va Kichik gettolar. Gettolarning birinchisida taxminan 30 ming, ikkinchisida taxminan 11 ming yahudiy bor edi. Katta getto Yudenratining boshlig‘i Anatol Frid, kichigining boshlig‘i Ayzik Leybovich edi. Shuningdek, nemislarning buyrug‘i bilan Yakob Gens boshchiligidagi yahudiy politsiyasi ham tashkil etildi. (The Search for Major Plagge. The Search for Major Plagge The Search for Major Plagge.)

Yahudiylar, bir tomondan, dahshatli qiyin hayot sharoitlarini boshdan kechirgan holda, boshqa tomondan, gettoga ko‘chirish ularni nemislar va litvalik zo‘rovonlar tomonidan sodir etilgan harakatlar, qotilliklardan xalos qiladi deb umid qildi. Ammo bu umidlar amalga oshmadi. Keyingi bir necha oy ichida Ponarida minglab yahudiylar o‘ldirildi. 1941-yil 21-oktabrgacha Kichik Gettodagi deyarli barcha aholi o‘ldirildi va 2 500 “foydali” yahudiy Katta Gettoga ko‘chirildi.

“Foydali bo‘lmagan” yahudiylarni yo‘q qilish uchun natsistlar “shayna” – mehnat qilish huquqini beruvchi sertifikatlar taqdim etish tizimini yo‘lga qo‘ydi. Bunday sertifikatga ega bo‘lmaganlar o‘lishga mahkum edi. Shunday qilib, 1941-yil oktabr oyining boshlarida “Sariq shayna” harakatida sakkiz mingga yaqin yahudiy o‘ldirildi. Sariq “shayna” egasi uning himoyasi ostiga xotini va ikki bolasini kiritish huquqiga ega edi. Qolganlar, maxsus tayyorlangan boshpanalarda yashirinishga muvaffaq bo‘lganlar bundan mustasno, Ponarida otib tashlandi.

1941-yil oxiriga kelib, shaharning urushgacha bo‘lgan yahudiy aholisining yarmidan ko‘pi – 33 500 Vilnyus yahudiysi o‘ldirildi.1942-yil boshidan 1943-yil bahorigacha nisbatan tinchlik davri bo‘lgan, ommaviy qirg‘in harakatlari amalga oshirilmadi. Yudenrat getto aholisini maksimal darajada nemislarga foyda keltiradigan ish bilan ta’minlashga va shu bilan ularni qutqarishga harakat qildi. Aksariyat yahudiylar getto tashqarisida yoki getto ichidagi ustaxonalarda ishlagan. Gettoda kasalxona ham bor edi.

1942-yil 15-iyulda nemislar yahudiy politsiyasi boshlig‘i Yakob Gensni Yudenrat raisi etib tayinladi. Keyinchalik Yudenrat bekor qilindi va Gens gettoning yagona vakili bo‘ldi. Ziyolilar orasida Gensni yahudiy politsiyasining aksiyalarda ishtirok etishiga rozi bo‘lgani uchun xoin deb bilganlar ko‘p bo‘ldi. Ammo Gensning xatti-harakatlari iloji boricha ko‘proq yahudiylarni qutqarish uchun samimiy istakka asoslangan deb ishonuvchilar ham bor edi.

Tinchlik paytida yahudiylar gettoda boy madaniy va ijtimoiy hayot yaratishga muvaffaq bo‘lishdi. Gettoda orkestr, ikkita xor, musiqa maktabi, ikkita boshlang‘ich maktab va bitta o‘rta maktab bor edi. Hatto shunday qiyin davrda ham bu yerda siyosiy tortishuvlar davom etdi va bolalar bog‘chalari ochilganda qaysi tilda – yahudiy yoki ibroniy tilida o‘qitish kerakligi to‘g‘risida munozaralar bo‘lib o‘tdi.

Strashun ko‘chasidagi oltinchi raqamli uy kutubxona, o‘qish zali, arxiv, statistika bo‘limi va muzeyni o‘zichiga olganligi sababli gettoning madaniyat uyi deb nomlangan. Getto tashkil etilgan kundan boshlab arxivlar va muzeyda minglab hujjatlar to‘plandi: politsiya buyruqlari, bildirishnomalari, Ponaridan qochib qutulishga muvaffaq bo‘lganlarning ko‘rsatmalari. Statistika bo‘limi getto tashkilotlari faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘pladi va tahlil qildi va ularni hisobotlar va jadvallar shaklida nashr etdi. Teatr getto hayotida mustahkam o‘rin egalladi va o‘z faoliyati davomida 150 ga yaqin spektakllarni namoyish etdi.

Gettodagi yashirin yoshlar harakati deyarli mavjudligining boshidanoq faol bo‘lgan. 1942-yil oxiriga kelib maxfiy tashkilot faoliyati qurolli qarshilik xususiyatiga ega bo‘ldi. Gettoda ikkita maxfiy tashkilot tuzildi: Itsxak Vitenberg boshchiligidagi Birlashgan Partizan Tashkiloti (FPO) va Yehiel Sheinoboym guruhi. Tenenbaum Vilnyusdan Belostok gettosiga ko‘chib o‘tdi va u yerda qarshilik harakatiga rahbarlik qildi va qo‘zg‘olon tashkilotchilaridan biriga aylandi.

Vena fuqarosi va Vermaxt ofitseri Anton Shmid Tenenbaum va Vilnyus gettosining boshqa mahbuslarini Belostokka ko‘chirishda yordam berdi. Yahudiylarning pozitsiyasini yurakdan qabul qilib, Shmid getto aholisiga soxta hujjatlarni olishda yordam berdi, yahudiylarni o‘z xonadoni va boshqa boshpanalarda yashirdi va ularni xavfsiz joylarga olib bordi. Shmid Vilnyus gettosidan 350 kishini olib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. 1942-yil yanvarda u davlatga xiyonat qilganlikda ayblanib hibsga olindi va otib tashlandi.

FPO tarkibida 350ga yaqin jangchi bor edi. “Dror” yoshlar tashkiloti a’zolarini o‘z ichiga olgan Yehiel Sheinoboym guruhi 200 ga yaqin jangchidan tashkil topgan edi. Ikki tashkilotning qarashlari bir-biridan farq qildi. FPO rahbarlari getto yahudiylarini qo‘zg‘olonga chorlash kerak, deb ishondi. Sheinoboym guruhidagilar esa qo‘zg‘olon yahudiylarni qutqara olmaydi deb hisobladi va o‘rmonlarga kirib, partizanlarga qo‘shilishni taklif qildi.

Vilnyus gettosi faollari fashistlar yahudiylarni xalq sifatida yo‘q qilishni xohlaydi va yahudiylarning Vilnyusdagi fojiasi yahudiylarni yo‘q qilish umumiy rejasining bir qismi bo‘lgan degan xulosaga keldi. 1942-yil 1-yanvardan boshlab maxfiy gazetalar yahudiylarni qarshilik ko‘rsatishga chaqirishni boshladi. Ushbu yondashuv Yudenratning pozitsiyasiga tubdan zid edi, chunki omon qolish uchun, aksincha, imkon qadar tinch, nemislar uchun iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lish va vaqtdan yutish kerak edi.

1943-yil 16-iyulda Germaniya xavfsizlik politsiyasi gettoda yashirin kommunistik partiya kengashining ikki a’zosini hibsga oldi. Ulardan biri so‘roq paytida Vitenbergga xiyonat qildi, shundan keyin fashistlar getto rahbariyatidan uni ekstraditsiya qilishni talab qildi. Gettoni yo‘q qilish tahdidi ostida Itsxak Vitenberg taslim bo‘lishga majbur bo‘ldi, shundan keyin Abba Kovner FPO qo‘mondoni bo‘ldi.

1-sentabrda yahudiylarni Estoniyadagi konsentratsion lagerlarga deportatsiya qilish harakati boshlandi, Gestapo va Litva politsiyasi gettoga kirdi. FPO qo‘zg‘olonga chaqiruvchi varaqalarni tarqatdi. Biroq getto mahbuslari bu chaqiriqqa umuman javob bermadi. Nemis bo‘linmalari gettoga kirib, Strashun ko‘chasidagi 15-sonli binoni o‘rab oldi va u yerda yashiringanlarni taslim bo‘lishga chaqirdi.

Berkinganlar taslim bo‘lmagach, nemislar uyni portlatdi. Bunga javoban gettodagi ikkinchi maxfiy guruh yetakchisi Yehiel Sheynboymning bir vzvodi 12-sonli uydan nemislarga qarata o‘q uzdi. Keyingi jangda Sheynboymning o‘zi va bir nechta odamlari o‘ldirildi. Qolganlar yashirinishga majbur bo‘ldi. Vilnyus gettosida qo‘zg‘olon ko‘tarish uchun so‘nggi urinish shu tarzda muvaffaqiyatsiz tugadi.

1943-yil 21-iyunda Gimmler Ostland gettosidagi “mehnatga yaroqli” yahudiylarni konsentratsion lagerlarga to‘plash va “keraksiz” yahudiylarni yo‘q qilish to‘g‘risida buyruq chiqardi. Buning ortidan yana ikkita yirik Litva gettolari Kaunas va Shaulyay konsentratsion lagerlarga aylantirildi. Vilnyus gettosi nemislar tomonidan qarshilik va partizan harakati uyasi sifatida qabul qilindi va shu sababli butunlay yo‘q qilinishga mahkum bo‘ldi.

Vilnyus gettosining tugatilishi 1943-yilning 23–24-sentabr kunlariga to‘g‘ri keldi. 4 mingdan ortiq bolalar, ayollar va qariyalar Sobibor o‘lim lageriga deportatsiya qilindi, 3 700 yahudiy Estoniya va Latviyadagi lagerlarga jo‘natildi, Ponarida yuzlab bolalar, ayollar va qariyalar otib tashlandi. Vilnyus ozod qilinishidan o‘n kun oldin Ponarida mahalliy mehnat lagerlari yahudiylari otib tashlandi. 150–200 kishi qochishga muvaffaq bo‘ldi. Vilnyus 1944-yil 13-iyulda ozod qilindi. Shaharning urushgacha bo‘lgan yahudiy aholisidan atigi ikki mingdan uch ming kishigacha omon qoldi.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.