Birinchi Prezidentning birinchi va so‘nggi davlat kotibi Rahim Rajabov: Islom Karimov nega xalqdan pulini zudlik bilan sarflashni so‘ragandi?

O‘zA Birinchi Prezidentning birinchi va so‘nggi davlat kotibi Rahim Rajabov xotiralarining davomini e’lon qildi.

O‘shanda bizda davlat boshqaruvi tarixida kutilmagan qaltis vaziyat ro‘y berdi. Prezident hatto O‘zbekiston televideniyesi orqali chiqish qilib, “pulinglar bo‘lsa mol-jon sotib olinglar, ushlab turmanglar, sarflanglar”, deb to‘g‘ridan-to‘g‘ri xalqqa murojaat qildi.

Rossiya eski pulining o‘rniga bir necha himoya vositasiga ega bo‘lgan yangi pulini chiqardi. Oldi-sotdiga joriy etildi, lekin O‘zbekistonda hali hech kimda bunday pul yo‘q edi. Odamlar qo‘lida bo‘lgan eski 50 rublliklar bir kechada kuyib ketdi. O‘shanda bozor iqtisodiyotiga o‘tishni, mustaqil ish faoliyati yuritishni endi boshlagan qanchadan-qancha odamlar qo‘lida ko‘k rangli dasta-dasta pullar faqat tandir-o‘choqda yondirishgagina yaraydigan oddiy bir qog‘ozga, “pista po‘choq”qa aylandi-qoldi.

O‘z pulimizning yo‘qligi ish samaradorligiga ham ta’sir ko‘rsata boshladi. Bunday vaziyatda nima qilish kerak, degan savol Islom Karimovga tinchlik bermay qo‘ydi. Bilasizmi, shunday murakkab bir paytda buyuk sarkarda Amir Temur yordamga keldi, desam, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Aniqroq aytganda, Sohibqironning mablag‘i tugab qolgani, hatto askarlarga beradigan nafaqa puli ham yo‘qligi haqida dunyoning qaysidir mamlakatidan chopar orqali Samarqandga yo‘llagan maktubi va unga suyukli yori, maslahatchisi Bibixonimdan kelgan javob Islom Karimovning yodiga tushdi. Buyuk Amir Temurning aqlda tengsiz, suyukli rafiqasi Bibixonimning “Amirim, ha, agar pulingiz yo‘q bo‘lsa, aqlingiz ham yo‘qmi, unga nima bo‘lgan?!” degan so‘zlari Islom akaning bu masalaga yechim topishiga katta turtki berdi.

Shu gaplarni yozyapman-u, Islom Karimovning mustaqillikning dastlabki yilida xorijga qilgan tashriflari yodimga tushadi. Pul islohotidan bir-ikki yil burun O‘zbekiston Prezidenti avval Hindistonga, so‘ng Turkiyaga rasmiy tashrif bilan bordi. Xorijiy safarga ketish arafasida delegatsiya a’zolariga “vedomost”ga qo‘l qo‘ydirib, Hindistonga bo‘ladigan uch kunlik safarga 16 dollar, Turkiyaga esa 21 dollar miqdorida xizmat safari haqi berilgan edi. Ha, haqiqatdan ham pul tanqis edi. Odatda, pul yo‘q bo‘lsa, oldi-berdi ham to‘xtaydi.

“Pul yo‘q, xo‘sh, nima qilish kerak?”, deb boshi qotib turgan Islom Karimovning xayoliga yarq etib bir fikr keladi. Ha, puli bo‘lmasa ham ilgari so‘nggi misqoligacha Markazga jo‘natilgan, puldan ham a’loroq, butun jahon hisoblashadigan oltini bor-ku O‘zbekistonning! Lekin o‘rta asrlarda bo‘lgani kabi oltinni cho‘ntakka solib olib yurib bo‘lmasa, unga do‘kondan biror narsa xarid qilish imkonsiz, xorijiy aeroportlarda yonilg‘i uchun hisob-kitob qilib bo‘lmaydi!

Yodimda, o‘sha paytda Islom Karimov sanoqligina rahbarlarni xonasiga yig‘ib, shunday dedi: “Muhokama qiladigan mavzuimiz juda nozik. Milliy pulimiz muammosi. O‘zimizning milliy valyutamizga o‘tish masalasi murakkab va u cho‘zilib ketayapti. Biz ikki yirik davlat bilan muzokaralar olib bormoqdamiz. Bu o‘zaro ikki tomonlama o‘ta yopiq muzokaralar bo‘lgani sababli gap shu yerda va shu xonada qolishi shart” deb biroz sukut saqladi-da, so‘ng gapida davom etdi: “Pulni bosish jarayoni deyarli tugagan, qog‘oz pullar shu davlatlar omborlarida tayyor turibdi. Faqat shu qimmatbaho qog‘ozlarga ketgan sarf-xarajat haqini to‘lab, o‘zimizning mutaxassislarimiz tomonidan yaratilgan va qator himoya chiziqlariga ega bo‘lgan o‘zbek milliy qog‘oz pulini O‘zbekistonga olib kelishimiz kerak. Bu bilan mustaqillikka erishish yo‘lida yana bir muhim qadam qo‘ygan bo‘lamiz. Biz bu davlatlar bilan o‘zbek so‘mi uchun bozor bahosida oltin bilan hisoblashamiz”.

— Sizni, Rahim Rajabovich, — deya menga murojaat qildi Islom Abdug‘aniyevich, — shu davlatga (rivojlangan davlatlardan birining nomini aytdi), yana bir mas’ul xodimga qarab, sizni esa (endi Sharq davlatlaridan birini tilga oldi) yuborishni rejalashtirayapmiz. Bir narsada nihoyatda ehtiyot bo‘lishingizni so‘rayman. Xorijga uchayotgan samolyot Rossiyaning Ilichevsk shahrida yonilg‘i olishga to‘xtaydi, har bir aeroportda bo‘lgani kabi u yerda ham samolyotni nazorat qiladigan bojxona xizmati mavjud. Bu tomonga uchayotgan samolyot (Yaqin Sharqdagi mamlakat aeroportining nomini aytdi Islom aka) shu yerda yonilg‘i olish uchun to‘xtaydi, u yerda ham bojxona bor. Bu masalalarni tushuntirish yo‘li bilan, shovqin-suronsiz, tinchgina hal qilmoq kerak.

Albatta, kutilmagan bu topshiriqdan avvaliga sarosimaga tushib qoldim. Shunday bo‘lsa-da, xonasida, odamlar oldida e’tiroz bildirganim yo‘q. Lekin, yig‘ilishdan keyin Islom Karimov xonasiga kirib:

— Islom aka, men temir-tersakni bilaman, zavod-fabrikani bilaman, ana boring, qurilishning ham uddasidan chiqishim mumkin. Buning ustiga men ingliz tilini bilmasam, bunaqa operatsiyalarga umuman uquvim ham yo‘q, — deya bunday murakkab va nozik topshiriqdan meni ozod qilishini so‘radim.

Islom akaning qattiq jahli chiqdi va menga qarab:

— Ha qo‘rqoq, yana davlat kotibi emish-a, — deb baland ovozda gapirib tashladi.

Chidadim, nima ham qilishim mumkin edi? Milliy valyuta masalasi nihoyatda muhim, uni zudlik bilan joriy etish kerak. Keyin Prezident kimningdir manfaatini emas, xalq manfaatini, davlat manfaatini o‘ylab ish qilayapti. Lekin, keyin ma’lum bo‘lishicha, qaysidir bir aeroportda samolyotimiz ushlangan. Tillolar hibsga olingan. Maxsus xalqaro komissiya barchasini tekshirgan. Tahlil qilib ko‘rilgach, bu tadbirda hech kimning qora bir niyati, shaxsiy manfaati yo‘qligi sababli va bu operatsiya endi mustaqillikni qo‘lga kiritgan xalq manfaati va jahon xaritasida yangi paydo bo‘lgan yosh davlatning bir martalik tadbiri ekani kabi asl sabablari tushuntirilgach, muammo diplomatik va yuridik yo‘l bilan hal qilindi. Balki shu paytlarda “zulmat saltanati” deb yuritiladigan Sovet Ittifoqidan ajralib chiqqanimiz ham yordam bergan bo‘lsa, ajabmas.

Ha, albatta, davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish, keyin uning oyoqqa turishi hech qachon oson bo‘lmagan. Endigina mustaqillik nashidasini surayotgan qariyb 22 millionli O‘zbekiston xalqini har kuni oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa hayotiy zarur vositalar bilan ta’minlash kerak. Do‘konlar, bozor rastalari bo‘m-bo‘sh. Axir, ishchilarga maosh, pensionerlarga nafaqa, talabalarga stipendiya berish, qo‘yingki, jamiyatda, insonlar orasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarning qariyb barchasi pul orqali amalga oshiriladi. Biz esa 3-4 yildan buyon boshqa davlat puli bilan yashar, moliyaviy faoliyat yuritar edik.

Shunday bir vaziyatda Islom Karimovning tashabbusi va g‘ayrati bilan hukumat va moliya vazirligi xodimlarining hatti-harakatini haqiqiy jasorat, desa bo‘ladi. Bu ishda shu paytdagi rahbarlarning mustaqil O‘zbekistonga bo‘lgan mehri, vatanparvarligi, milliy g‘oyaga sodiqligi va insoniy pokligi ularni ruhlantirar, dadil harakatlarga chorlar edi. Va, ana shu muhim, qaltis, lekin qilinishi muqarrar bo‘lgan ish amalga oshdi.

Shunday qilib, mustaqil O‘zbekiston o‘z puliga ega bo‘ldi. Lekin bu hali haqiqiy milliy valyuta emas, vaqtinchalik pul qog‘ozlari edi, xolos. Xudoga ming qatla shukurlar bo‘lsinki, hozir mana O‘zbekiston o‘z tangasiga, boshqa pul birliklariga nisbatan qadr-qimmati belgilangan, yaxshi himoyalangan qog‘oz pullariga, davlat g‘aznaxonasiga, zamonaviy pul bosish korxonalariga, yuzlab banklariga ega.