Nurali Qobul: Temurdan Lenin yasamasligimiz kerak. Yo‘q narsani ham yopishtiraverish uning obro‘sini tushirib qo‘yadi

Dundar Alpning “Sharqning eng buyuk hukmdori — Temur” romani usmonli turkchadan Tohir Qahhor va Sobir Sayxon tarjimasida chop etildi. Ushbu kitob yuzasidan yozuvchi, xalqaro Chingiz Aytmatov akademiyasi akademigi Nurali Qobul fikr bildirdi.

—“Sharqning eng buyuk hukmdori — Temur” asari 1902-yilda muallif tomonidan yashirin holda yozilgan. Muallif o‘z nomini qo‘ysa boshi ketardi, Usmonli turk sultonlari omon qoldirmasdi. Muallif Temurga bo‘lgan katta muhabbati tufayli o‘ziga Dundar Alp taxallusini tanlagan, asl muallif kimligi haligacha noma’lum. Roman o‘sha davr Istanbul turkchasida yozilgan. Bir necha yillar avval Sobir Sayxon noyob kitob nusxasini eski kitob do‘konidan topib olgan va Tohir Qahhor bilan birgalikda tarjima qilgan. Roman voqealari biroz reallikdan uzoqroq. Ammo biz uchun Temur haqidagi har qanday manba qadrli.

Kitobni o‘qib chiqdim va tarixchi mutaxassis sifatida ayrim tarixiy haqiqatlardan chekinish holatlarini uchratdim. Tarixiy-badiiy asarlarda 80-85 foiz holatlarda muallif to‘qimalar, mubolag‘alardan foydalanishi mumkin, lekin tarixiy haqiqatdan chekinmagan holda. Asarda ana shu qoidalarga amal qilinmagan o‘rinlar bor. Misol uchun, To‘xtamish Temurdan olti yil keyin o‘lgan. Asarda To‘xtamishning boshini kesib Temurga keltirishadi, bu bo‘lmagan voqea. Qayta nashrda bu kamchiliklarni albatta to‘g‘rilash kerak. Asar Temur shaxsini yaxshi bilgan mutaxassislar uchun qo‘shimcha ma’lumotlar beradi, ammo oddiy o‘quvchini biroz chalg‘itishi mumkin.

Afsuski, biz temurshunoslikni temirchilikka aylantirib qo‘ydik. Biz Temurdan Lenin yasamasligimiz kerak. Yo‘q narsani ham yopishtiraverish Amir Temur obro‘sini tushirib qo‘yadi, bor narsalarni haqiqatdan chekinmasdan yozish kerak. Shu bois dunyoda birinchi bo‘lib roman yozgan inson Servantes aytadi: “Qallob tarixchilarni soxta pul yasovchilardek qatl etish kerak” deb. Ispaniya tarixida faqat soxta pul yasovchilargina o‘limga hukm qilingan.

Shu bois tarixni to‘g‘ri yozish kerak. Tarix buyurtma bilan, havas bilan yozilmaydi, tarix tarixligicha yoziladi. Temur haqida qon bilan, iymon bilan yoziladi. O‘z tarixidan yuz o‘girgan qavm va millatlar nomard hisoblanadi. Agar biz tarixiy haqiqatni buzsak ota-bobolar nomiga chiziq tortgan bo‘lamiz.