Toshkentning Yangi hayoti. Poytaxtning hududiy tuzilishi oxirgi 100 yilda qanday o‘zgarib bordi?

Shu yilning 5-avgust kuni Shavkat Mirziyoyev Toshkent shahri tuzilishini qayta ko‘rib chiqish taklifi bilan chiqdi. Endilikda ayrim hududlarni Toshkent shahriga qo‘shish va, aksincha, ayrim hududlarni chiqarish masalasi ko‘rib chiqilmoqda.

Shahar antropologiyada va tarixchilikda ancha murakkab tushuncha, kishilik sivilizatsiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ayniqsa poytaxtlar va yirik savdo va madaniyat markazlarining davlatlar va mintaqalar taraqqiyotidagi o‘rni muhim bo‘ladi. Turli siyosiy tuzumlar, tarixiy davrlar shahar tashqi qiyofasida ham aks etadi. Shu jihatdan Toshkentda mo‘ljallanayotgan o‘zgarishlarni tahlil qilish va tushunish muhim. Buni yaxshiroq anglash uchun esa Toshkentning bugungi qiyofasida yaqqol izlarini saqlab turgan yaqin o‘tmishga murojaat qilish lozim.

“Daryo” O‘zR FA Tarix instituti katta ilmiy xodimi Jamshid Peremkulovning Toshkent shahri hududi yaqin o‘tmishdagi – sovet davri va mustaqillik yillaridagi o‘zgarishiga bag‘ishlangan maqolasini taqdim etadi.

Prezident Shavkat Mirziyoev 2020-yil 5-avgust kuni Toshkent shahri ma’muriy-hududiy tuzilishi bilan bog‘liq masalalarni mutasaddi tashkilot rahbarlari hamda soha mutaxassislari bilan muhokama qilganda sovet hukumati boshqaruvi davrida yo‘lga qo‘yilgan shahar ma’muriy hududiy tuzilishi bilan bog‘liq muammolar haqida ham to‘xtalib o‘tdi. Jumladan, Toshkent shahri tarkibida viloyat tasarrufidagi hamda, aksincha, viloyat tarkibida shahar tasarrufidagi hududlar o‘rin olgani, bu esa shahar aholisi uchun noqulayliklar keltirib chiqarayotgani e’tirof etildi.

Toshkent shahri shu nomdagi viloyatda joylashgani tufayli uning hududiy jihatdan o‘zgarishi viloyat hududiga ta’sir etib keladi. O‘zbekiston Milliy arxivi, Toshkent viloyati hududiy arxiv boshqarmasi jamg‘armalarida saqlanayotgan Toshkent shahriga oid manbalarida qayd etilishicha, 1929-yilda respublika poytaxti Samarqand shahridan Toshkentga ko‘chirilgach, shahar ma’muriy jihatdan to‘rt qismga bo‘linib, sovet mafkurasiga mos nomlarda qayta tashkil etildi.

Toshkentning Eski shahar qismida Oktabr (Shayxontoxur dahasi o‘rnida) va Stalin (Beshyog‘och dahasi o‘rnida), yangi shahar qismida esa Lenin (hozirgi Mirobod) hamda Proletar tumanlari tashkil etildi. 1935-yilga kelib Proletar tumani Kuybishev nomiga (hozirgi Mirzo Ulug‘bek) o‘zgartirildi. Shahar markazidan oqib o‘tuvchi Bo‘zsuv kanali shaharni ikki qismga ajratib turar edi.

Ma’muriy jihatdan katta hududni o‘z ichiga qamrab olgan shahar boshqaruvida noqulayliklar yuzaga kelgach, sovet hukumati 1936-yilda shahar tarkibida yana ikkita tuman tashkil etishga qaror qildi. Natijada Kirov (bugungi Yunusobod) hamda Frunze (bugungi Yakkasaroy) tumanlari shahar tarkibidan o‘rin oldi.

Sovet davrida paxta dalalarini kengaytirish maqsadida shaharlar atrofidagi xo‘jaliklarni viloyat tarkibiga olindi. Xususan, Eski shahar atrofidagi Oktabr tumaniga qarashli yettita, Kirov tumaniga qarashli sakkizta, Stalin tumaniga qarashli uchta xo‘jalik shahar tarkibidan chiqarilib, Toshkent viloyati tarkibidagi Kalinin tumaniga qarashli to‘qqizta xo‘jalik bilan qo‘shib yuborilib, ularning negizida Toshkent viloyati hududida Toshkent tumani tashkil etildi.

Shuningdek, shu yili yangi shahar atrofidagi Frunze, Lenin, Kuybishev tumanlariga qarashli jami beshta xo‘jalik, Toshkent viloyati Orjonikidze tumanidagi beshta xo‘jalik bilan birlashtirilib, markazi Qo‘yliq bo‘lgan viloyat tarkibidagi Qorasuv tumani tashkil etildi. Buning oqibatida shahar aholisiga asrlar davomida xizmat qilib kelgan bog‘lar buzib yuborilib, uning o‘rnida paxta dalalari vujudga keldi.

Ikkinchi jahon urushi davrida O‘zbekistonga front atrofidagi ko‘plab sanoat korxonalari va ular bilan birga kadrlar ko‘chirib keltirilishi tufayli shahar atrofidagi hududlarni yangi ko‘chib kelgan aholi o‘zlashtirdi. Toshkent viloyati tarkibidagi Toshkent, Kalinin hamda Qorasuv tumanlarida yangi aholi manzilgohlari vujudga keldi. Bu manzilgohdagi aholining asosiy qismi yangi sanoat korxonalari ishchilarini tashkil etgani bois hukumat qarori bilan 1959-yilda bu tumanlarning shahar bilan chegaradosh hududlari shahar tarkibidan o‘rin oldi. Shu tariqa, Kalinin, Toshkent, Qorasuv, Orjonikidze tumanlari Toshkent viloyati va Toshkent shahri o‘rtasidagi chegara hududlar etib belgilandi.

Urushdan keyingi yillarda shahar janubga tomon ham kengayib bordi. 1959-yilga oid manbalarda qayd etilishicha, Qorasuv tumani tarkibidagi O‘zgarish xo‘jaligiga qarashli Sergeli qishlog‘i aholisining o‘sib borishi bilan shu nomdagi shaharchaga aylantirildi.

XX asrning 60-yillarida sovet hukumati shaharlarda kichik hajmdagi arzon uy-joy qurish bo‘yicha ishlab chiqqan dasturi Toshkent shahrida ham amaliyotga joriy etildi. Buning natijasida shahar yangi hududlar hisobiga kengaydi: shimoli-sharq bo‘ylab Toshkent shahridan 14 kilometr uzoqlikda Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi instituti ilmiy xodimlari uchun 1961-yilda Mirzo Ulug‘bek nomidagi shaharcha bunyod etildi. Bu hudud geografik jihatdan Toshkent shahriga tutash bo‘lmasa-da, ma’muriy jihatdan shahar tasarrufidan o‘rin oldi. Hududda olib borilgan uy-joy qurish siyosati 1963-yilda shaharda tashkil etilgan yangi Chilonzor tumanida davom etdi.

1966-yilda Toshkent shahrida sodir bo‘lgan zilzila oqibatida shahar markazidagi Qashqar mahallasi va unga yondosh hududlarga katta talafot yetdi. Talafot ko‘rgan aholini tez fursatda uy-joy bilan ta’minlash maqsadida Sergeli hududida yuzlab arzon, ikki qavatli yog‘och turar-joylar barpo etildi. Shu tariqa 1967-yilda Toshkent shahri tarkibida Sergeli tumaniga asos solindi. Tumandagi turar-joylar vaqtinchalik boshpana sifatida qurilgan bo‘lib, yangi ko‘p qavatli uylar qurilishi bilan aholini ko‘chirish rejaga kiritilgan edi. Biroq sovet boshqaruvining keyingi yillarida shaharning ushbu qismi e’tibordan chetda qoldi.

Toshkent shahridagi zilziladan talafot ko‘rgan hududlarni qaytadan tiklash maqsadida mamlakatning turli chekkalaridan quruvchilar jalb etildi va markaziy tumanlarida bir xil namunadagi ko‘p qavatli uylar qurishga kirishildi. Yangi qurilgan uy-joylar hisobiga Toshkent shahrida yangi tumanlar yuzaga keldi. Masalan, 1968-yilda shahar tarkibida Hamza tumani (bugungi Yashnobod) vujudga keldi.

1969-yilda Toshkent viloyatini poytaxtdan hududiy jihatdan ajratish maqsadida shahar atrofida avtomobil halqa yo‘li qurilishi  shaharning logistika tizimida yangi bosqich bo‘ldi. Biroq qurilish jarayonida viloyat tarkibidagi hududlar shaharda va, aksincha, shahar hududiga qarashli yer maydonlari viloyatda qolib ketgan edi. Bu keyingi yillarda shahar hududining o‘zgarishida noqulayliklar keltirib chiqardi.

Xonadoni zilzila oqibatida talafot ko‘rgan aholining ma’lum qismi yangi qurilgan ko‘p qavatli uylarga ko‘chib o‘tishdan ko‘ra, davlatdan tovon puli olib, shaharning g‘arbiy tarafida mahalliy an’analarga mos ravishda uy-joy qurishni afzal bildi. Bu hududlarning o‘zlashtirilishi bilan Toshkent shahrida 1970-yilda Sobir Rahimov (bugungi Olmazor), 1977-yilda Akmal Ikromov (bugungi Uchtepa) tumanlari tashkil topdi.

Sovet hokimiyatining so‘nggi yilida, ya’ni 1990-yilda Toshkent viloyati hududidan Toshkent shahriga Bektemir tumani biriktirildi. Shu tariqa Toshkent shahri tarkibida sovet hukumati boshqaruvi davrida 11 ta tuman vujudga keldi.

Mustaqillik davrida Toshkent tarkibidagi tuman nomlari o‘zgartirildi. 1992-yilda Oktabr tumani o‘zining qadimiy nomi – Shayxontohurga, Kirov Yunusobodga, Kuybishev Mirzo Ulug‘bekka, Frunze Yakkasaroyga, Lenin Mirobodga o‘zgartirildi. Bundan tashqari, 2005-yilda Toshkent shahridagi Akmal Ikromov tumani tarixiy Uchtepa nomini oldi; 2010-yilda Sobir Rahimov tumani Olmazor sifatida qayta tashkil etildi; 2014-yilda Hamza tumani Yashnobod tarzida qayta tuzildi.

Bu davrda ham shahar hududi Toshkent viloyati hisobiga o‘zgarib bordi. Dastlab, 1994-yilda bu boradagi hukumat qarori e’lon qilindi. Unga ko‘ra, shahar hududi 2 676 gektarga kengaydi. Bu kengayish asosan Toshkent viloyatidagi Zangiota tumani hisobidan amalga oshirildi.

Keyingi bosqich Toshkent viloyatini ma’muriy jihatdan ixchamlashtirish hamda boshqaruv tizimini soddalashtirish maqsadida 2010-yilda viloyatdagi Toshkent tumani tugatilib, uning hududi viloyat tarkibidagi Zangiota tumani ixtiyoriga o‘tishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Bu jarayonda sobiq Toshkent tumanining Zangiota tumaniga nisbatan boshqaruv uchun noqulay bo‘lagi Toshkent shahrining Hamza tumanidan o‘rin oldi.

Mustaqillik davriga kelib, Toshkent shahrining poytaxt maqomidan kelib chiqqan holda uni yirik megapolis shahar sifatida shakllantirish uchun ma’lum ishlar amalga oshirildi. Avvalo, eski va yangi shahar o‘rtasidagi sun’iy to‘siq olib tashlandi. Bu borada ichki avtomobil qatnov yo‘llari qurish jarayoni muhim bosqich bo‘ldi. 2015–2016-yillarda ikki bosqichda qurib foydalanishga topshirilgan Nurafshon ko‘chasi bu borada muhim qadam bo‘ldi.

So‘nggi yillarda shahar hududini Toshkent viloyatiga nisbatan aniq belgilash, shahar tarkibida qolib ketgan viloyat tasarrufidagi ma’muriy birliklarni viloyatga o‘tkazish hamda viloyat tarkibidan o‘rin olgan shaharga qarashli hududlarni viloyat ixtiyoriga o‘tkazish dolzarb masalaga aylandi. Bu shahar infratuzilmalarini tashkil etishda hamda uning rivojlanish istiqbolini belgilashda xalaqit berib kelayotgan muammolar qatorida edi. Ayniqsa shahar bosh rejasi tasdiqlanishi ham shu masalaga bog‘liq edi.

Prezidentning 2020-yil 5-avgust kuni soha mutaxassislari bilan uchrashuvda ayni shu masala muhokama qilingani bejiz emas. Muhokamada shahar hududini belgilash bo‘yicha aniq rejalar ishlab chiqilib, davlat rahbariga taqdim etildi. Ushbu loyiha bo‘yicha Toshkent shahri tarkibidagi ma’muriy boshqaruvga noqulay hududlar viloyat ixtiyoriga o‘tkazish taklifi ma’qullandi. Shunday hududlar qatorida Mirzo Ulug‘bek tumani nazoratidagi Toshkent viloyati Qibray tumani hududida joylashgan Ulug‘bek shaharchasi bo‘lib, u poytaxtdan 14 kilometr uzoqda joylashgan edi. Shaharchani Qibray tumani ma’muriy markazi sifatida qayta tashkil etish taklifi ilgari surildi.

Bundan tashqari, shaharning Uchtepa tumani tarkibidagi O‘rikzor mahallasi hududi viloyatning Zangiota tumani hududidan o‘rin olgan edi. Bu manzilgohni ham shahar tarkibidan viloyat tarkibiga o‘tkazish ma’qullandi. Chilonzor tumanining Sergeli tumani bilan tutash 135 gektar maydoni, Sergelidagi sanoat zonasi o‘rin olgan 35 gektarlik yer maydoni halqa yo‘li chegarasida viloyat hududida o‘rin olgani bois Toshkent viloyati tarkibiga qo‘shib yuborish taklif etildi. Shu tariqa, Toshkent shahri hududidan avval o‘rin olgan 1 010 gektar maydon viloyat tasarrufiga o‘tkazish taklifi ma’qullandi.

Shuningdek, Toshkent viloyati tarkibidagi Zangiota, O‘rtachirchiq, Yuqorichirchiq tumanlari ixtiyoridagi hududlar Toshkent shahri tarkibidan o‘rin olib, ular asosida shaharda Yangi hayot tumani tashkil etish rejaga kiritildi. Ushbu yangi tuman tarkibiga shahardagi Sergeli hamda Bektemir tumanlarining bir qismi ajratilishi bilan uning umumiy maydoni 5 300 gektarni qamrab olishi ma’lum bo‘ldi.

O‘z navbatida, Toshkent shahridagi Bektemir tumaniga viloyatning Yuqorichirchiq, Quyichirchiq va Zangiota tumanlaridan yer maydonlari ajratib berildi. Natijada, Bektemir tumani maydoni 5 300 gektarga yetdi. Bundan tashqari, Sergeli tumani oralig‘ida qolib ketgan Xonobod hududi viloyatning Zangiota tumanidan Sergeli tumaniga o‘tadigan bo‘ldi.

Ushbu muhokamada viloyat tarkibidagi Chirchiq daryosidan shaharga qaragan 4 356 gektar yer maydoni Yashnobod tumaniga o‘tkazish taklifi qabul qilindi. Shu tariqa, Toshkent viloyati hududidan poytaxt ixtiyoriga 10 196 gektar jalb etishga kelishib olindi.

Sovet hukumati boshqaruvi yillarida Toshkent shahri kommunistik mafkuraga asoslangan shaharsozlik qonuniyatlari doirasida shakllantirildi. Jamiyat hayotida yuz bergan voqeliklar shaharga o‘z ta’sirini o‘tkazib keldi. Deylik, Ikkinchi jahon urushi tufayli shaharda sanoat korxonalari va ishchilar ko‘paygan bo‘lsa, 1966-yilgi zilziladan keyin shaharda ko‘p qavatli bir tipdagi uylar qurilishi jadallashganini kuzatish mumkin. Bu uylar nafaqat zilzila tufayli uysiz qolganlar, balki shu uylarni qurish uchun yordamga kelgan quruvchilar bilan ham to‘ldi. Bu shaharda aholi migratsiyasi kuchayishiga olib keldi.

Mahalliy aholining katta qismi shahar chekkasidagi yerlarda uy-joy qurishni afzal bildi. Natijada, shahar chetidagi hududlarning Toshkent shahri bilan aloqalari kuchayishiga, bu esa hududda aglomeratsion jarayonlar yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Vaqt o‘tishi bilan agromeratsiya hududlari shahar tarkibidan o‘rin egalladi. Shuningdek, yangi sanoat korxonalari ishchilari uchun alohida mavzelar qurilishi shaharning kengayishida yana bir omil bo‘lib xizmat qildi.

Shahar kengayib, aholisi ortib bordi. Shu bilan birga, sovet davrida mustamlaka davridan qolgan eski shahar muammosi yechimini topmadi, aksincha, shaharning ikki qismidagi tafovutlar yanada kuchaydi. Bu, ayniqsa, muhandislik infratuzilmasi, uy-joy qurilishida yaqqol namoyon bo‘ldi – eski shaharga yangi shaharga nisbatan kamroq e’tibor berib kelindi.

Mustaqillik yillarida Toshkent shahri ma’muriy jihatdan yangicha ko‘rinish oldi. Ayniqsa eski hamda yangi shahar muammosi qisman bartaraf etildi. Shuningdek, Toshkent atrofidagi manzilgohlarga shahar aholisi migratsiyasi kuchaygani, respublikadagi boshqa viloyatlardan poytaxtga aholi oqimi o‘sib borgani uning hududiy kengayishida muhim omil bo‘ldi. Ammo tumanlar taqsimotidagi nomutanosiblikdan tashqari, shahar tarkibida viloyatga qarashli yer maydonlari yoki, aksincha, viloyat hududida shahar tarkibidagi manzilgohlar o‘rin olgani yillar davomida yechimini kutib kelgan muammoligicha qoldi.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.